Chapisho hili la blogu limetolewa na Arjun Dheer na Philemon Naman na linaambia #StoryBehindthePaper kwa jarida la ‘Ufugaji wa kila siku haupunguzi uajiri wa vijana wala kuinua mzigo wa fisi wenye madoadoa’, ambayo ilichapishwa hivi majuzi katika Journal of Animal Ecology. Katika utafiti wake, anachunguza athari za ufugaji kwa idadi ya fisi walio na madoadoa katika Ngorongoro, na kugundua kuwa hawaonekani kuwa na mkazo na idadi ya watoto walioajiriwa haikutofautiana kati ya maeneo yenye ushawishi wa kibinadamu na maeneo yasiyo na.

Blogu inaweza kupatikana kwa Kiingereza hapa.

Binadamu huweza kuathiri wanyamapori, lakini si rahisi mara zote kutathmini athari zinazohusiana na uhifadhi. Kwa hakika, shughuli za kibinadamu huweza kuathiri wanyama katika njia nyingi- wanaweza kulazimika kutuepuka na kuwa makini zaidi usiku, kubadilisha maeneo ya malisho na hata kubadili mlo. Mara nyingi imekuwa ikidhaniwa kuwa athari hizi ni mbaya kwa wanyama na kwamba wanyamapori hupata tabu kukabiliana na mabadiliko hayo ya kitabia.  Hakika, hili ni suala la kiuhifadhi linaloleta sintofahamu. Je, ni kweli?

Si lazima. Wanyama wengi huweza kubadili tabia zao kuendana na mabadiliko hayo katika mazingira yao bila kuathiri uwezo wao wa kuishi na kuzaliana. Mabadiliko ya kitabia, kwa hivyo haimaanishi kuwa kuendelea kwa idadi ya wanyamapori kunatishiwa. Kujua kuwa idadi ya wanyama iko kwenye tishio la kutoweka ni ngumu. Na ni vigumu hasa kufanyia tafiti spishi kubwa, zinazoishi muda mrefu – kama vile fisi madoadoa (Crocuta crocuta) – ambao mara nyingi huingia kwenye migogoro na wanadamu na hivyo kuhitaji kupewa kipaumbele ili kukuza kuishi pamoja na binadamu. Kufanya utafiti wa hivi kunahitaji data za muda mrefu, unaojikita hasa katika vipengele viwili vikuu: usawa wa kibiolojia na fiziolojia.

Usawa wa kibiolojia unarejelea uwezo wa kiumbe kuishi, kuzaliana, na kuchangia uzao kwa kizazi kijacho. Fiziolojia ni dhana pana inayorejelea jinsi mwili wa kiumbe unavofanya kazi kunakoruhusu kuishi na kuzaliana. Kupima mabadiliko katika vigezo hivi ni muhimu sana kwa uhifadhi kwa sababu ya namna yanavyoathiri moja kwa moja kuendelea kuwepo kwa wanyamapori. Na ndivyo hasa tulivyochunguza.

Tulitumia jaribio la asili kuchunguza koo za fisi zilizofikiwa na ambazo hazikufikiwa na shughuli za binadamu. Kwa utafiti wetu, tulikusanya data kwa miaka 24 (1996-2019) kutoka kwa vikundi nane vya kijamii vya fisi (“koo”) wanaoishi katika eneo la Kreta ya Ngorongoro, Tanzania. Koo mbili za Kreta – ambazo tunaziita Airstrip na Forest – zilikabiliwa na ufugaji unaofanywa na jamii ya Wamasai kutoka 1996-2016. Ufugaji ni shughuli na mtindo wa maisha ulioenea duniani kote ambapo watu hufuatana na mifugo yao kwenye malisho ya malisho, vyanzo vya maji, na kulamba madini. Koo zingine sita hazikuathiriwa na ufugaji. Hili lilitupatia jaribio la asili: tuliweza kulinganisha jinsi koo zilizofikiwa/athiriwa na ufugaji zilivyo ikilinganishwa na zile ambazo hazikufikiwa/athiriwa na ufugaji.

Kupima uzalianaji na ukuaji wa watoto hutoa taarifa muhimu juu ya “afya” ya koo za fisi. Ili kupima athari za usawa wa kibiolojia, tulilinganisha uzalianajia na ukuaji wa watoto – yaani, idadi ya watoto waliosalia na kukua – katika koo zilizofichuliwa na ambazo hazijafichuliwa. Kuhusu fiziolojia, tulilinganisha mkusanyiko wa glukokotikoidi kwenye kinyesi chao, au ‘mkazo’. Kiwango cha “mfadhaiko au mkazo” huonyesha mzigo unaoongezeka ambao kiumbe hupitia kutokana na matukio ya maisha, iwe ni mwingiliano wa kijamii na wenza katika kikundi au usumbufu unaosababishwa na binadamu. Ili kufanya hivyo, tulikusanya sampuli za kinyesi 975 kutoka kwa fisi 475 tofauti katika kipindi chetu cha utafiti na kupima ‘mfadhaiko au mkazo’ katika kila mmoja.

Mwisho kabisa, ili kutenganisha athari za ufugaji na hali nyingine za mazingira, tulikusanya pia data kuhusu mambo mengine katika kipindi cha utafiti wetu – matukio ya milipuko ya magonjwa, hatari ya kukutana na simba, na upatikanaji wa mawindo.

Kinyume na matarajio yetu, uzalianaji na ukuaji wa watoto katika koo zilizofikiwa na ufugaji ulikuwa juu kidogo kuliko katika koo ambazo hazikufikiwa. Vile vile, “athari za mkazo” ilifanana sana kati ya fisi kutoka makundi yaliyoathiriwa na yale ambayo hayakuathiriwa. Kwa ujumla, inaonekana kwamba ufugaji haukuwa tishio hata kidogo kwa koo zilizofikiwa na ufugaji katika Kreta ya Ngorongoro. Koo zilizofikiwa na ufugaji zilifanya sawasawa na koo ambazo hazikufikiwa, na pengine zilifanya vyema kidogo zaidi!

Sababu mbili kubwa zinazoweza za kwa nini hakukuwa na athari hasi kwa koo zilizoathiriwa ni kwamba ufugaji (i) ulikuwa wa kutabirika, kwani ulitokea kwa njia mahususi za kuingia na kutoka nje ya Kreta na (ii) ulifanyika wakati wa mchana tu. Kwa sababu ulikuwa unatabirika, huenda fisi waliweza kuzoea mwenendo wa kila siku wa ufugaji bila masuala mengi. Na kwa sababu ilitokea wakati wa mchana, ilimaanisha ufugaji haukuleta usumbufu sana kwa tabia kuu za fisi – yaani kuwinda na kunyonya. Kunyonya kwa watoto wachanga mara nyingi hutokea wakati wa mchana, lakini mama wanaweza kuwa na uwezo wa kurekebisha nyakati za kunyonya usiku ili kuepuka ufugaji.

Juu ya hayo yote, mfumo wa kijamii wa fisi unaweza kuwa na umesaidia. Koo za fisi zina mfumo madhubuti wa uongozi au mfumo wa cheo. Fisi wa vyeo vya juu huwa wanachangia watoto wengi zaidi kwa idadi, na kutokana na sababu kadhaa, wana uwezekano mdogo wa kukabiliwa na changamoto kama vile ufugaji. Inawezekana kwamba fisi wa ngazi za chini wanaweza kuwa wamefyonza athari zozote za ufugaji; watoto wao wengi hufa hata katika nyakati nzuri zaidi. Wanapokabiliwa na ufugaji, watoto wao wanaweza kufa mapema tu, na kuacha utendaji wa jumla wa ukoo bila kuathiriwa.

Hatimaye, wingi wa mawindo ya Kreta la Ngorongoro ikilinganishwa na ukubwa wa idadi ya fisi (yaani, “mawindo mengi kwa kila mmoja”) yanaweza kuwa yamelinda koo zilizofikiwa kutokana na athari mbaya za ufugaji. Bonde la kreta ina msongamano mkubwa zaidi wa mamalia wakubwa Duniani, na hiyo inamaanisha kuwa fisi hufurahia mawindo mwaka mzima, angalau wakati mwingi wa kipindi chetu cha utafiti. Hii inaweza kuwa iliruhusu fisi mama kutoa maziwa mengi ili kulea watoto wenye afya nzuri, na hatimaye kuzifanya koo hizo ziendelee kuzaa.

Matokeo yetu yana maana kubwa… lakini yanapaswa kutafsiriwa kwa tahadhari. Matokeo yetu yanapendekeza kwamba shughuli za binadamu zinaweza kuwa endelevu na salama kuishi pamoja na wanyamapori mradi tu hazisumbui sana tabia kuu. Pili, tumeangazia umuhimu wa kuzingatia athari za shughuli za binadamu kwa kuzingatia mifumo ya kitabia ya mnyama na mfumo wa kijamii. Na tatu, kwa kupima uzaaji na ukuaji wa watoto katika ngazi ya koo, tumetoa mbinu mpya ya utafiti wa mwingiliano wa binadamu na wanyamapori unaolenga spishi zinazoishi katika vikundi.

Kwa yote yaliyosemwa, matokeo yetu yanahusu hali maalum sana. Katika maeneo ambayo shughuli za binadamu ni kali zaidi na hali ya kimazingira sio bora kuliko katika Kreta, ufugaji unaweza kuwa na athari kubwa hata kwa viumbe vinavyobadilika kitabia kama vile fisi madoadoa. Tunawahimiza wanasayansi wengine kufanya tafiti zinazozingatia aina mbalimbali za shughuli za binadamu na wanyama walio na mifumo mbalimbali ya kijamii na mifumo ya kitabia ili tuweze kuendelea kutengeneza mikakati inayotegemea ushahidi ya kuishi pamoja.

Wasifu wa mwandishi

Arjun Dheer ni mwanafunzi wa shahada ya uzamivu anayefanya kazi na Utafiti wa Fisi wa Ngorongoro, mradi unaosimamiwa na Leibniz Institute for Zoo and Wildlife Research ya nchini Ujerumani. Anafanya utafiti kuhusu mwingiliano kati ya maisha ya binadamu-wanyama katika eneo la Hifadhi ya Ngorongoro, Tanzania. Philemon Naman ni mtafiti msaidizi wa Utafiti wa Fisi wa Ngorongoro.

Soma karatasi

Soma karatasi: Dheer, A., Davidian, E., Courtiol, A., Bailey, L. D., Wauters, J., Naman, P., Shayo, V., & Höner, O. P. (2022). Diurnal pastoralism does not reduce juvenile recruitment nor elevate allostatic load in spotted hyenas. Journal of Animal Ecology, 00, 1– 12. https://doi.org/10.1111/1365-2656.13812